ul. Szopena 17, III piętro, 35-055 Rzeszów
Tel.: +48 695 460 778
e-mail: damianmurdza@adwokatmurdza.pl
Ubezwłasnowolnienie to instytucja prawa cywilnego, która ma na celu ochronę osób niezdolnych do samodzielnego podejmowania decyzji. Może zostać orzeczone przez sąd wobec osób cierpiących na poważne zaburzenia psychiczne, które uniemożliwiają im zarządzanie swoimi sprawami osobistymi i majątkowymi.
Ustawodawca przewidział dwa rodzaje ubezwłasnowolnienia: ubezwłasnowolnienie całkowite oraz częściowe. Każde z nich wiąże się z określonymi konsekwencjami prawnymi, które wpływają na zdolność do podejmowania czynności prawnych przez osobę ubezwłasnowolnioną.
Ubezwłasnowolnienie całkowite dotyczy sytuacji, gdy osoba nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem i samodzielnie podejmować decyzji z powodu:
Sąd może orzec ubezwłasnowolnienie całkowite wyłącznie wobec osoby, która ukończyła 13 lat. W takim przypadku zostaje ona pozbawiona zdolności do czynności prawnych, co oznacza, że nie może samodzielnie zawierać umów ani podejmować decyzji majątkowych.
Zasadny okazał się natomiast podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 13 § 1 KC. Stosownie do art. 13 § 1 KC, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Konsekwencją ubezwłasnowolnienia całkowitego jest natomiast to, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie posiada zdolności do czynności prawnych (art. 12 KC). Ze względu na daleko posuniętą ingerencję w sferę praw osobistych osoby fizycznej, w razie jej ubezwłasnowolnienia całkowitego w orzecznictwie Sądu Najwyższego rygorystycznie podchodzi się do wykładni przesłanek ubezwłasnowolnienia wskazanych w art. 13 § 1 KC. Podkreśla się m.in. że istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 KC przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przy czym przez pojęcie „niemożność” rozumie się brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw (tak m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 122/13). Ponadto akcentuje się, że mimo istnienia przesłanek z art. 13 § 1 KC sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia — wbrew interesom chorego — korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1977 r., I CR 450/76). Prezentowane podejście wynika z postrzegania instytucji ubezwłasnowolnienia jako nastawionej wyłącznie na ochronę interesów osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. W konsekwencji dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia indyferentne znaczenie powinien mieć interes osoby występującej z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie oraz jej rodziny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, z dnia 17 lutego 1981 r., II CR 11/81 oraz z dnia 27 października 1976 r., II CR 387/76). W orzecznictwie akcentuje się także znaczenie funkcji tego tej instytucji oraz sygnalizuje się potrzebę uwzględnienia kontekstu systemowego. Prowadzi to do zwracania uwagi przy wykładni art. 13 § 1 KC na konieczność poszanowania praw człowieka, w tym przede wszystkim godności każdej jednostki ludzkiej. Oparcie normatywne dla takiego podejścia wywodzi się przede wszystkim z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.) oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską w dniu 25 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1669 oraz oświadczenie rządowe z dnia 25 września 2012 r., Dz.U. z 2012 r. poz. 1170). Jeszcze przed podpisaniem wymienionej Konwencji w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., K 28/05 (OTK‑A 2007 nr 3, poz. 24) Trybunał Konstytucyjny wskazał na konieczność odejścia od sztywnego ograniczania praw i wolności osób chorych psychicznie, upośledzonych lub uzależnionych na rzecz regulacji bardziej elastycznych, dopasowanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w danej sprawie. W powołanej Konwencji wskazano natomiast, że dyskryminacja kogokolwiek ze względu na niepełnosprawność jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej. W związku z tym przyjęto (art. 1) popieranie, ochronę i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne. Strony Konwencji uznały równe prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie wraz z prawem dokonywania wyborów, na równi z innymi osobami, oraz zobowiązały się podjąć skuteczne i odpowiednie środki w celu ułatwienia korzystania przez osoby niepełnosprawne z tego prawa oraz ich pełnego włączenia i udziału w społeczeństwie (por. art. 3 oraz art. 3 i art. 19). Państwa w zakresie poszanowania zasady równości wobec prawa (art. 12) potwierdziły, że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania ich za podmioty prawa, że mają zdolność prawną oraz zobowiązały się podjąć odpowiednie środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności prawnej. Wszelkie środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej obejmować będą odpowiednie i skuteczne zabezpieczenia w celu zapobiegania nadużyciom. Zabezpieczenia zapewnią, że środki związane korzystaniem ze zdolności prawnej będą respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, będą stosowane przez możliwie najkrótszy czas. Zabezpieczenia powinny być proporcjonalne do stopnia, w jakim takie środki wpływają na prawa i interesy danej osoby. Zaznaczyć należy, że w ramach prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego podjęto działania zmierzające do dostosowania prawa krajowego do założeń kreowanych przez postanowienia wspomnianej Konwencji m.in. przez wyeliminowanie instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie „opieki nad pełnoletnim”. Pomimo, że prace Komisji Kodyfikacyjnej zostały przerwane, to jak stwierdzono w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., sygn. akt III CZP 38/16 (Monitor Prawniczy 2016, nr 20, s. 1067), taki stan rzeczy nie zwalnia sądów z obowiązku postrzegania instytucji ubezwłasnowolnienia przez pryzmat założeń wyrażanych w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. W konsekwencji stosowanie tej instytucji powinno zawsze następować z poszanowaniem godności jednostki ludzkiej oraz wtedy, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia ochrony jej interesów. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym powinno następować tylko wtedy, gdy ochrony interesu osoby fizycznej nie da się zapewnić w stopniu właściwym przy zastosowaniu innych normatywnych instytucji ochronnych, w tym instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 KC) oraz kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 183 KRO).
W świetle poczynionych powyżej uwag stwierdzić należy, że zasadnie zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 13 § 1 KC poprzez aprobatę ubezwłasnowolnienia całkowitego wobec uczestniczki postępowania orzeczonego przez Sąd pierwszej instancji. Z ustaleń stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia wynika bowiem, że uczestniczka postępowania — K. O. pobierała nauki w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w L., ukończyła szkolenie z zakresu obsługi komputera i Internetu oraz pozostawała w stosunku pracy w Poligraficznej Spółdzielni „(…)” w W.. W oparciu o wysłuchanie uczestniczki stwierdzono ponadto, że pozostaje ona w ograniczonym kontakcie ze względu na jej niski poziom intelektualny oraz zaburzenia mowy. Jednocześnie ustalono, że uczestniczka postępowania od lat ma zapewnioną faktyczną opiekę sprawowaną przez jej siostrę — A. L., która pozwala na prawidłowe zaspokajanie bieżących potrzeb życia codziennego K. O. oraz pomoc w ochronie jej zdrowia. Wobec takich ustaleń faktycznych, przy jednoczesnym dążeniu do poszanowania godności uczestniczki postępowania, należało uprzednio rozważyć, czy właściwe zapewnienie ochrony jej interesów nie jest możliwe przy zastosowaniu innych, mniej ingerujących w sferę praw osobistych jednostki, instytucji przewidzianych dla osób wymagających wsparcia. Nie może uiść uwagi, że zastosowanie ubezwłasnowolnienia całkowitego, często wbrew intencjom sądów stosujących tę instytucję, prowadzi do wykluczenia osób ubezwłasnowolnionych z życia społecznego. Wbrew więc stanowisku wyrażonemu przez Sąd Apelacyjny, racji dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego nie można upatrywać przede wszystkim w konieczności podejmowania przez uczestniczkę postępowania czynności na płaszczyźnie prawnej w związku z koniecznością udziału uczestniczki w postępowaniach sądowych. Należy bowiem wcześniej rozważyć, czy ochrona interesów uczestniczki w takich postępowaniach jest możliwa przy zastosowaniu instytucji prawnych, które w mniejszym stopniu ingerują w sferę jej dóbr osobistych i praw.
Z art. 13 § 1 KC wynika, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego może dojść tylko wtedy, gdy dana osoba (która ukończyła 13 lat) jest dotknięta chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi i wskutek tych zaburzeń nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Ustalenie tych przesłanek nie oznacza obowiązku ubezwłasnowolnienia, lecz możliwość jego orzeczenia, gdy sąd oceni, że zachodzi taka potrzeba. Współcześnie, przy ugruntowanej doktrynie praw człowieka, opartej na poszanowaniu godności osoby ludzkiej, powszechnie przyjętym w orzecznictwie standardem jest to, że ubezwłasnowolnienie może nastąpić tylko wtedy, gdy jest to podyktowane dobrem osoby chorej i leży w jej interesie, w żadnym natomiast wypadku nie może wynikać z interesu wnioskodawcy lub innej osoby trzeciej (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1966 r., II CR 412/65, OSNCP 1966, nr 10, poz. 170, z dnia 20 grudnia 1966 r., II CR 434/66, nie publ., z dnia 30 maja 1968 r., I CR 167/68, nie publ., z dnia 7 sierpnia 1972 r., II CR 302/72, nie publ. i z dnia 30 stycznia 2015 r., III CSK 149/14, OSNC 2016, nr 2, poz. 23). Oprócz zatem stwierdzenia, że osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie cierpi na zaburzenia psychiczne powodujące, że nie może kierować swoim postępowaniem, potrzebne jest ustalenie i ocena, w jaki sposób ubezwłasnowolnienie ma służyć tej osobie, jakie działania potrzebne do realizacji jej interesów nie mogą zostać podjęte w istniejącym położeniu prawnym, czy obecny stan prawny zagraża w jakiś konkretny sposób jej dobru lub wpływa negatywnie na jej interesy i czy w wyniku ubezwłasnowolnienia uzyska lepszą ochronę swoich dóbr.
Ubezwłasnowolnienie częściowe stosuje się w przypadkach, gdy dana osoba nie jest w pełni zdolna do zarządzania swoimi sprawami, ale nie zachodzą przesłanki do ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Ubezwłasnowolnienie częściowe może zostać orzeczone wobec pełnoletniej osoby, której stan psychiczny sprawia, że wymaga ona wsparcia w podejmowaniu decyzji. Obejmuje to sytuacje, gdy osoba:
Osoba ubezwłasnowolniona częściowo zachowuje pewną zdolność do czynności prawnych, jednak jej decyzje wymagają zatwierdzenia przez kuratora.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że instytucja ubezwłasnowolnienia częściowego powinna być stosowana wyłącznie wtedy, gdy leży to w interesie osoby, której dotyczy postępowanie.
Stosownie do art. 16 § 1 KC, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo między innymi z powodu choroby psychicznej, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przepis określa zatem dwie pozostające ze sobą w związku przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego, których ustalenie stanowi podstawę jego zastosowania.
Pierwsza przesłanka jest związana z ustaleniem konkretnego rodzaju zaburzenia psychicznego, którym dotknięta jest dana osoba. Wbrew odmiennemu poglądowi skarżącego, wskazanie w orzeczeniu choroby psychicznej jako powodu ubezwłasnowolnienia czyni zadość wymaganiu art. 557 KPC. Sentencja orzeczenia nie obejmuje sprecyzowania rodzaju choroby, ani stwierdzenia, że osobie podlegającej ubezwłasnowolnieniu potrzebna jej pomoc w prowadzeniu spraw, gdyż są to jedynie konieczne elementy uzasadnienia postanowienia w zakresie jego podstawy faktycznej.
Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw. Właściwe rozumienie tego pojęcia jest istotne dla sprecyzowania zakresu ustaleń stanowiących wymaganą podstawę zastosowania art. 16 § 1 KC „Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej osoby (tak też w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., II CR 48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220). Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, nie można poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest określenie rzeczywistego i skonkretyzowanego jej zakresu. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym winno być poprzedzone ustaleniem, w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalone jest stanowisko, że ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się wyłącznie w interesie osoby potrzebującej pomocy w prowadzenia swoich spraw i w celu ochrony jej dobra, a nie w interesie osób wnioskujących o ubezwłasnowolnienie lub członków jej rodziny (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., (…), z dnia 26 stycznia 2012 r., III CSK 169/11, PPC 2014, nr 2, s. 263).
Postępowanie o ubezwłasnowolnienie prowadzi sąd okręgowy.
W Kancelarii Adwokackiej Adwokata Damiana Murdzy zapewniamy kompleksową pomoc prawną w sprawach dotyczących ubezwłasnowolnienia. Oferujemy:
✔ Przygotowanie i składanie wniosków o ubezwłasnowolnienie – sporządzamy i składamy wnioski zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa.
✔ Reprezentację w postępowaniu sądowym – reprezentujemy Klientów na każdym etapie sprawy, zapewniając wsparcie i doradztwo.
✔ Doradztwo prawne dla rodzin i opiekunów – pomagamy w zrozumieniu skutków ubezwłasnowolnienia i wyborze najlepszej strategii działania.
📞 Masz pytania dotyczące ubezwłasnowolnienia?
Skontaktuj się z naszą Kancelarią – pomożemy Ci w przygotowaniu wniosku i przeprowadzeniu postępowania.
📍 Rzeszów, ul. Szopena 17, III piętro
📞 +48 695 460 778
📧 damianmurdza@adwokatmurdza.pl
🔹 Śledź nas w mediach społecznościowych:
📌 Facebook | 📌 Instagram | 📌 LinkedIn
Stan prawny na dzień 1 marca 2025 r.
© Copyright 2019. by WPDeveloper TM