Ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnienie całkowite

Osoba fizyczna może zostać ubezwłasnowolniona całkowicie wyłącznie w przypadku, gdy na skutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Ubezwłasnowolnioną całkowicie może zostać tylko osoba, która ukończyła 13 lat.

Ubezwłasnowolnienie całkowite w orzecznictwie Sądu Najwyższego

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 maja 2013 r., sygn. akt I CSK 122/13

Okoliczność, że uczestnik jest osobą ubogą, niewykształconą, niepracującą, spożywającą alkohol i zaniedbaną higienicznie i środowiskowo, wskazuje na to, że wymaga on ewentualnie pomocy w prowadzeniu własnych spraw życiowych. Nie są to natomiast okoliczności uzasadniające najbardziej drastyczną formę ingerencji w sferę dóbr osobistych człowieka i jego praw, jakim jest orzeczenie ubezwłasnowolnienia całkowitego, które może nastąpić wyłącznie w interesie osoby, której wniosek dotyczy. Z ustaleń faktycznych nie wynika, aby uczestnik naruszał obowiązujący porządek prawny, stwarzał swoim postępowaniem uwarunkowanym chorobą psychiczną zagrożenie dla siebie lub otoczenia, a więc by nie był z uwagi na schorzenie psychiczne zdolny do kontrolowania własnego zachowania.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 września 2017 r., sygn. akt I CSK 331/17

Zasadny okazał się natomiast podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego, tj. art. 13 § 1 KC. Stosownie do art. 13 § 1 KC, osoba, która ukończyła lat trzynaście, może być ubezwłasnowolniona całkowicie, jeżeli wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, nie jest w stanie kierować swym postępowaniem. Konsekwencją ubezwłasnowolnienia całkowitego jest natomiast to, że osoba całkowicie ubezwłasnowolniona nie posiada zdolności do czynności prawnych (art. 12 KC). Ze względu na daleko posuniętą ingerencję w sferę praw osobistych osoby fizycznej, w razie jej ubezwłasnowolnienia całkowitego w orzecznictwie Sądu Najwyższego rygorystycznie podchodzi się do wykładni przesłanek ubezwłasnowolnienia wskazanych w art. 13 § 1 KC. Podkreśla się m.in. że istnienie choroby psychicznej lub innej wskazanej w art. 13 § 1 KC przyczyny nie jest przesłanką wystarczającą do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego. Musi jej jeszcze towarzyszyć powiązana z tymi przyczynami niemożność kierowania swoim postępowaniem przez osobę fizyczną, której wniosek dotyczy. Przy czym przez pojęcie „niemożność” rozumie się brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojego zachowania i wywołanych w nim następstw (tak m.in. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 maja 2013 r., I CSK 122/13). Ponadto akcentuje się, że mimo istnienia przesłanek z art. 13 § 1 KC sąd może oddalić żądanie ubezwłasnowolnienia, jeżeli sytuacja życiowa chorego jest ustabilizowana, ma on zapewnioną dostateczną opiekę faktyczną i nie zachodzi potrzeba podjęcia żadnych działań wymagających ustanowienia opieki prawnej, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia mogłoby prowadzić do zakłócenia – wbrew interesom chorego – korzystnie dla niego uregulowanej sytuacji faktycznej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 5 stycznia 1977 r., I CR 450/76). Prezentowane podejście wynika z postrzegania instytucji ubezwłasnowolnienia jako nastawionej wyłącznie na ochronę interesów osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 KC nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. W konsekwencji dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia indyferentne znaczenie powinien mieć interes osoby występującej z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie oraz jej rodziny (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., I CR 377/83, z dnia 17 lutego 1981 r., II CR 11/81 oraz z dnia 27 października 1976 r., II CR 387/76). W orzecznictwie akcentuje się także znaczenie funkcji tego tej instytucji oraz sygnalizuje się potrzebę uwzględnienia kontekstu systemowego. Prowadzi to do zwracania uwagi przy wykładni art. 13 § 1 KC na konieczność poszanowania praw człowieka, w tym przede wszystkim godności każdej jednostki ludzkiej. Oparcie normatywne dla takiego podejścia wywodzi się przede wszystkim z Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483 ze zm.) oraz Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych sporządzonej w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 r. ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską w dniu 25 października 2012 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1669 oraz oświadczenie rządowe z dnia 25 września 2012 r., Dz.U. z 2012 r. poz. 1170). Jeszcze przed podpisaniem wymienionej Konwencji w wyroku z dnia 7 marca 2007 r., K 28/05 (OTK-A 2007 nr 3, poz. 24) Trybunał Konstytucyjny wskazał na konieczność odejścia od sztywnego ograniczania praw i wolności osób chorych psychicznie, upośledzonych lub uzależnionych na rzecz regulacji bardziej elastycznych, dopasowanych do konkretnych sytuacji przez sąd orzekający w danej sprawie. W powołanej Konwencji wskazano natomiast, że dyskryminacja kogokolwiek ze względu na niepełnosprawność jest pogwałceniem przyrodzonej godności i wartości osoby ludzkiej. W związku z tym przyjęto (art. 1) popieranie, ochronę i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby niepełnosprawne. Strony Konwencji uznały równe prawo wszystkich osób niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie wraz z prawem dokonywania wyborów, na równi z innymi osobami, oraz zobowiązały się podjąć skuteczne i odpowiednie środki w celu ułatwienia korzystania przez osoby niepełnosprawne z tego prawa oraz ich pełnego włączenia i udziału w społeczeństwie (por. art. 3 oraz art. 3 i art. 19). Państwa w zakresie poszanowania zasady równości wobec prawa (art. 12) potwierdziły, że osoby niepełnosprawne mają prawo do uznania ich za podmioty prawa, że mają zdolność prawną oraz zobowiązały się podjąć odpowiednie środki w celu zapewnienia osobom niepełnosprawnym dostępu do wsparcia, którego mogą potrzebować przy korzystaniu ze zdolności prawnej. Wszelkie środki związane z korzystaniem ze zdolności prawnej obejmować będą odpowiednie i skuteczne zabezpieczenia w celu zapobiegania nadużyciom. Zabezpieczenia zapewnią, że środki związane korzystaniem ze zdolności prawnej będą respektowały prawa, wolę i preferencje osoby, będą wolne od konfliktu interesów i bezprawnych nacisków, będą proporcjonalne i dostosowane do sytuacji danej osoby, będą stosowane przez możliwie najkrótszy czas. Zabezpieczenia powinny być proporcjonalne do stopnia, w jakim takie środki wpływają na prawa i interesy danej osoby. Zaznaczyć należy, że w ramach prac Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego podjęto działania zmierzające do dostosowania prawa krajowego do założeń kreowanych przez postanowienia wspomnianej Konwencji m.in. przez wyeliminowanie instytucji ubezwłasnowolnienia i wprowadzenie „opieki nad pełnoletnim”. Pomimo, że prace Komisji Kodyfikacyjnej zostały przerwane, to jak stwierdzono w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 28 września 2016 r., sygn. akt III CZP 38/16 (Monitor Prawniczy 2016, nr 20, s. 1067), taki stan rzeczy nie zwalnia sądów z obowiązku postrzegania instytucji ubezwłasnowolnienia przez pryzmat założeń wyrażanych w Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. W konsekwencji stosowanie tej instytucji powinno zawsze następować z poszanowaniem godności jednostki ludzkiej oraz wtedy, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia ochrony jej interesów. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu całkowitym powinno następować tylko wtedy, gdy ochrony interesu osoby fizycznej nie da się zapewnić w stopniu właściwym przy zastosowaniu innych normatywnych instytucji ochronnych, w tym instytucji ubezwłasnowolnienia częściowego (art. 16 KC) oraz kuratora dla osoby niepełnosprawnej (art. 183 KRO).

W świetle poczynionych powyżej uwag stwierdzić należy, że zasadnie zarzucono w skardze kasacyjnej naruszenie art. 13 § 1 KC poprzez aprobatę ubezwłasnowolnienia całkowitego wobec uczestniczki postępowania orzeczonego przez Sąd pierwszej instancji. Z ustaleń stanowiących podstawę faktyczną rozstrzygnięcia wynika bowiem, że uczestniczka postępowania – K. O. pobierała nauki w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w L., ukończyła szkolenie z zakresu obsługi komputera i Internetu oraz pozostawała w stosunku pracy w Poligraficznej Spółdzielni „(…)” w W.. W oparciu o wysłuchanie uczestniczki stwierdzono ponadto, że pozostaje ona w ograniczonym kontakcie ze względu na jej niski poziom intelektualny oraz zaburzenia mowy. Jednocześnie ustalono, że uczestniczka postępowania od lat ma zapewnioną faktyczną opiekę sprawowaną przez jej siostrę – A. L., która pozwala na prawidłowe zaspokajanie bieżących potrzeb życia codziennego K. O. oraz pomoc w ochronie jej zdrowia. Wobec takich ustaleń faktycznych, przy jednoczesnym dążeniu do poszanowania godności uczestniczki postępowania, należało uprzednio rozważyć, czy właściwe zapewnienie ochrony jej interesów nie jest możliwe przy zastosowaniu innych, mniej ingerujących w sferę praw osobistych jednostki, instytucji przewidzianych dla osób wymagających wsparcia. Nie może uiść uwagi, że zastosowanie ubezwłasnowolnienia całkowitego, często wbrew intencjom sądów stosujących tę instytucję, prowadzi do wykluczenia osób ubezwłasnowolnionych z życia społecznego. Wbrew więc stanowisku wyrażonemu przez Sąd Apelacyjny, racji dla orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego nie można upatrywać przede wszystkim w konieczności podejmowania przez uczestniczkę postępowania czynności na płaszczyźnie prawnej w związku z koniecznością udziału uczestniczki w postępowaniach sądowych. Należy bowiem wcześniej rozważyć, czy ochrona interesów uczestniczki w takich postępowaniach jest możliwa przy zastosowaniu instytucji prawnych, które w mniejszym stopniu ingerują w sferę jej dóbr osobistych i praw.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 2018 r., sygn. akt IV CSK 587/17

Z art. 13 § 1 KC wynika, że do ubezwłasnowolnienia całkowitego może dojść tylko wtedy, gdy dana osoba (która ukończyła 13 lat) jest dotknięta chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innego rodzaju zaburzeniami psychicznymi i wskutek tych zaburzeń nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem. Ustalenie tych przesłanek nie oznacza obowiązku ubezwłasnowolnienia, lecz możliwość jego orzeczenia, gdy sąd oceni, że zachodzi taka potrzeba. Współcześnie, przy ugruntowanej doktrynie praw człowieka, opartej na poszanowaniu godności osoby ludzkiej, powszechnie przyjętym w orzecznictwie standardem jest to, że ubezwłasnowolnienie może nastąpić tylko wtedy, gdy jest to podyktowane dobrem osoby chorej i leży w jej interesie, w żadnym natomiast wypadku nie może wynikać z interesu wnioskodawcy lub innej osoby trzeciej (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 stycznia 1966 r., II CR 412/65, OSNCP 1966, nr 10, poz. 170, z dnia 20 grudnia 1966 r., II CR 434/66, nie publ., z dnia 30 maja 1968 r., I CR 167/68, nie publ., z dnia 7 sierpnia 1972 r., II CR 302/72, nie publ. i z dnia 30 stycznia 2015 r., III CSK 149/14, OSNC 2016, nr 2, poz. 23). Oprócz zatem stwierdzenia, że osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie cierpi na zaburzenia psychiczne powodujące, że nie może kierować swoim postępowaniem, potrzebne jest ustalenie i ocena, w jaki sposób ubezwłasnowolnienie ma służyć tej osobie, jakie działania potrzebne do realizacji jej interesów nie mogą zostać podjęte w istniejącym położeniu prawnym, czy obecny stan prawny zagraża w jakiś konkretny sposób jej dobru lub wpływa negatywnie na jej interesy i czy w wyniku ubezwłasnowolnienia uzyska lepszą ochronę swoich dóbr.

Skutki ubezwłasnowolnienia całkowitego

Osoba ubezwłasnowolniona całkowicie nie posiada zdolności do czynności prawnych. Czynności prawne podjęte przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie są nieważne.

Wyjątkiem jest jednak zawarcie przez osobę ubezwłasnowolnioną całkowicie umowy należącej do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Taka umowa staje się ważna z chwilą jej wykonania, chyba że pociąga za sobą rażące pokrzywdzenie osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie.

Ubezwłasnowolnienie częściowe

Ubezwłasnowolnioną częściowo zgodnie z prawem cywilnym może zostać wyłącznie osoba pełnoletnia.

Pełnoletnia osoba fizyczna może zostać ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

Ubezwłasnowolnienie częściowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 kwietnia 2010 r., sygn. akt IV CSK 470/09

Stosownie do art. 16 § 1 KC, osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo między innymi z powodu choroby psychicznej, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw. Przepis określa zatem dwie pozostające ze sobą w związku przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego, których ustalenie stanowi podstawę jego zastosowania.

Pierwsza przesłanka jest związana z ustaleniem konkretnego rodzaju zaburzenia psychicznego, którym dotknięta jest dana osoba. Wbrew odmiennemu poglądowi skarżącego, wskazanie w orzeczeniu choroby psychicznej jako powodu ubezwłasnowolnienia czyni zadość wymaganiu art. 557 KPC. Sentencja orzeczenia nie obejmuje sprecyzowania rodzaju choroby, ani stwierdzenia, że osobie podlegającej ubezwłasnowolnieniu potrzebna jej pomoc w prowadzeniu spraw, gdyż są to jedynie konieczne elementy uzasadnienia postanowienia w zakresie jego podstawy faktycznej.

Drugą przesłanką orzeczenia o częściowym ubezwłasnowolnieniu jest stwierdzenie, że osobie cierpiącej na ustalone zaburzenie psychiczne jest potrzebna pomoc do prowadzenia jej spraw. Właściwe rozumienie tego pojęcia jest istotne dla sprecyzowania zakresu ustaleń stanowiących wymaganą podstawę zastosowania art. 16 § 1 KC „Prowadzenie spraw” jest w judykaturze rozumiane szeroko i obejmuje się nim czynności prawne i faktyczne, sprawy zarówno majątkowe, jak i osobiste. Zasadnicze znaczenie ma ustalenie przez sąd rzeczywiście istniejącego zakresu spraw wymagających decyzji i czynności danej osoby (tak też w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1972 r., II CR 48/72, OSNC 1972, nr 12, poz. 220). Konieczne jest wyjaśnienie, w jakich konkretnych sprawach osobie tej potrzebna jest pomoc. Innymi słowy, nie można poprzestać na ogólnym stwierdzeniu o potrzebie pomocy, gdyż nieodzowne jest określenie rzeczywistego i skonkretyzowanego jej zakresu. Orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu częściowym winno być poprzedzone ustaleniem, w prowadzeniu jakich konkretnie spraw potrzebna jest pomoc osobie cierpiącej na chorobę psychiczną lub inne zaburzenia psychiczne.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 grudnia 2019 r., sygn. akt IV CSK 157/19

 W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalone jest stanowisko, że ubezwłasnowolnienie częściowe orzeka się wyłącznie w interesie osoby potrzebującej pomocy w prowadzenia swoich spraw i w celu ochrony jej dobra, a nie w interesie osób wnioskujących o ubezwłasnowolnienie lub członków jej rodziny (por. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 29 grudnia 1983 r., (…), z dnia 26 stycznia 2012 r., III CSK 169/11, PPC 2014, nr 2, s. 263).

Skutki ubezwłasnowolnienia częściowego

Zgodnie z przepisami prawa cywilnego, co do zasady do ważności czynności prawnej, przez którą osoba ubezwłasnowolniona częściowo zaciąga zobowiązanie lub rozporządza swoim prawem, potrzebna jest zgoda jej kuratora.

Należy również pamiętać, że ważność umowy, która została zawarta przez osobę ubezwłasnowolnioną częściowo bez wymaganej zgody kuratora, zależy od potwierdzenia umowy przez tegoż kuratora. Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może jednak sama potwierdzić tą umowę po odzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnej.

 Jeżeli jednak osoba ubezwłasnowolniona częściowo dokonała sama jednostronnej czynności prawnej, do której ustawa wymaga zgody kuratora, to czynność ta jest nieważna.

Osoba ubezwłasnowolniona częściowo może jednak bez zgody kuratora:

1. Zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego.
2. Rozporządzać swoim zarobkiem, chyba że sąd opiekuńczy z ważnych powodów inaczej postanowi.
3. Swobodnie rozporządzać przedmiotami majątkowymi oddanymi jej przez kuratora do swobodnego użytku – za wyjątkiem czynności prawnych, do których dokonania nie wystarcza według prawa cywilnego zgoda przedstawiciela ustawowego.

Pomoc Prawna Online

Adwokat Damian Murdza z Kancelarii Adwokackiej w Rzeszowie oferuje Państwu możliwość uzyskania pomocy prawnej, w tym z zakresu prawa cywilnego za pośrednictwem Internetu.

Więcej informacji uzyskają Państwo w zakładce Porady Prawne Online.

Usługi Kancelarii Adwokackiej z zakresu prawa cywilnego

Kancelaria Adwokacka Adwokat Damian Murdza w Rzeszowie zapewnia pomoc prawną Klientom w sprawach dotyczących prawa cywilnego w tym dotyczących ubezwłasnowolnienia.

Więcej informacji mogą Państwo uzyskać umawiając się z adwokatem na termin spotkania.

Zachęcamy również do odwiedzania fan page-u Kancelarii oraz naszej witryny.

^{Stan prawny na dzień 13 lipca 2021 r.}